Εἰκόνα
τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ,
16ος αἰώνας, Ἱερὰ Μονὴ Σταυροβουνίου
Χριστὸς γεννᾶται,
δοξάσατε,
Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν,
ἀπαντήσατε,
Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε...
Μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς ἑορτῆς τῆς Γεννήσεως τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, εὐχόμαστε ὅπως ἡ εὐλογία καὶ χάρις τοῦ ἐπιφανέντος Κυρίου ἐπισκιάζῃ ἐσᾶς καὶ τὴν οἰκογένειά σας καὶ σᾶς παρέχῃ πλουσίες τὶς δωρεές του τὴ νέα χρονιὰ 2024!
Χριστόδουλο
Βασιλειάδης
Ἐκδόσεις Ἁγία Ταϊσία
Χριστούγεννα 2023
Χριστόδουλος Βασιλειάδης
Δρ Θεολογίας - Δρ Μουσικολογίας - Μεταδιδακτορικὸς ἐρευνητὴς
Καθηγητὴς Μουσικὴ Ἀκαδημία ARTE
3. Προσέγγιση στην εργογραφία
του (έντυπες μουσικές του εκδόσεις)
Ο Θεόδουλος Καλλίνικος από το 1937 εξέδωσε δεκαεπτά
βιβλία σχετικά με τη βυζαντινή μουσική.
Α. Εκδόσεις βυζαντινής μουσικής
1. Πολυχρονισμός (1939)
2. Νέον Αναστασιματάριον
(1943, 1958, 1971)
3. Εθνική Ψαλμωδία (1948)
4. Διάφορα βοηθήματα (1954)
5. Δοξαστάριον (1956)
6. Μεθοδικός οδηγός (1959,
1976, 1981)
7. Μουσικός Λειτουργικός Θησαυρός
(1973)
8. Ειρμολόγιον (1976)
9. Μεγάλη Εβδομάς (1981)
10. Τριώδιον το Μέγα (1981)
11. Πεντηκοστάριον το χαρμόσυνον (1981)
12. Νεκρώσιμος ακολουθία
(1981)
13. Μέγα θεωρητικόν (1981)
Β. Εκδόσεις ευρωπαϊκής μουσικής
1. Τα παιδικά τραγούδια
(1937)
2. Κυπριακή λαϊκή μούσα (1951)
4. Κυπριακή λαϊκή μούσα
Το βιβλίο «Κυπριακή λαϊκή μούσα» αποτελείται από 218
σελίδες. Αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται δημοτικά
τραγούδια του τραπεζιού, στο δεύτερο μέρος δημοτικά τραγούδια του τραπεζιού,
του χορού και διάφορα, στο τρίτο μέρος δημοτικά τραγούδια της σούσας, του
γάμου, ποιμενικά και του χορού και στο τέταρτο μέρος δημοτικά τραγούδια
νανουρίσματα, μοιρολόγια, κωμικά, ποιητάρικα και διάφορα. Το βιβλίο περιέχει τα
δημοτικά τραγούδια τόσο σε βυζαντινή όσο και σε ευρωπαϊκή σημειογραφία.
(συνεχίζεται)
Χριστόδουλος Βασιλειάδης
Δρ Θεολογίας - Δρ Μουσικολογίας - Μεταδιδακτορικὸς ἐρευνητὴς
Καθηγητὴς Μουσικὴ Ἀκαδημία ARTE
1. Εισαγωγικά
Χαρισματική αναμφίβολα προσωπικότητα στο παραδοσιακό μουσικό γίγνεσθαι της μεγαλονήσου του 20ου αιώνα, ο Θεόδουλος Καλλίνικος αποτελεί το θέμα της παρούσης εργασίας. Η μελισταγής μουσική παρουσία του σφράγισε ανεξίτηλα το πολιτιστικό πρόσωπο της Κύπρου πάνω από ογδόντα χρόνια, και συνεχίζει να ζει στις μνήμες και καρδιές των πολυπληθών μαθητών και ακροατών του. Θα επιχειρήσουμε στη συνέχεια να ομαδοποιήσουμε τα δημoτικά τραγούδια, που κατέγραψε στο βιβλίο του, με τίτλο «Κυπριακή Λαϊκή Μούσα» (1951). Το βιβλίο αυτό είναι η πρώτη συλλογή Κυπριακής παραδοσιακής μουσικής που εκδόθηκε στην Κύπρο και περιλαμβάνει παραδοσιακά τραγούδια που μαζεύτηκαν από την Κυπριακή ύπαιθρο κατά τη δεκαετία του 1920 και μετά. Η ομαδοποίηση των τραγουδιών θα γίνει σύμφωνα με τον δρόμο, το ήχο και τον ρυθμό, που ακολουθούν, αφού προηγουμένως αναφερθούμε σε κάποια σύντομα βιογραφικά στοιχεία.
2. Βιογραφική αναφορά
Ο Θεόδουλος Καλλίνικος γεννήθηκε στο Λευκόνοικο της
επαρχίας Αμμοχώστου στα 1904. Μαθήτευσε κοντά στον Στυλιανό Ελευθεριάδη
(Χουρμούζιο) και στο Εθνικό Ωδείο Αθηνών. Εκεί εκτός από τη βυζαντινή έμαθε και
ευρωπαϊκή μουσική.
Στα 1925 διορίστηκε διευθυντής της Σχολής
Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Η σχολή αυτή
ιδρύθηκε στα 1925 στο προάστιο Μεσαορίας και μεταφέρθηκε στα 1937 στην
Λευκωσία. Σε ηλικία 45 χρόνων διορίστηκε καθηγητής της βυζαντινής μουσικής στην
Ιερατική Σχολή «Απόστολος Βαρνάβας». Υπηρέτησε ως καθηγητής για 38 χρόνια, από
το 1949 μέχρι το1987. Επίσης διετέλεσε καθηγητής της βυζαντινής μουσικής στην
Παιδαγωγική Ακαδημία Κύπρου για 26 χρόνια (από το1959 μέχρι το 1985).
Υπηρέτησε στον καθεδρικό ναό του αγίου Ιωάννου στην αρχιεπισκοπή Κύπρου
από το 1935. Έλαβε μέρος σε διεθνή συνέδρια. Τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις.
Βραβεύτηκε για το έργο του από την Ακαδημία Αθηνών.
(συνεχίζεται)
Χριστόδουλος Βασιλειάδης
Δρ Θεολογίας - Δρ Μουσικολογίας - Μεταδιδακτορικός ἐρευνητής
Καθηγητὴς Μουσικὴ Ἀκαδημία ARTE
Εξ άλλου εάν θα εισαχθούν
στη νέα γραφή τα σημάδια αυτά, τα οποία ο Σίμων Καρὰς προτείνει, αυτό σημαίνει ότι
θα πρέπει όλα τα μέχρι σήμερα εκδοθέντα βιβλία να ξαναγραφτούν, αφού
προηγουμένως διορθωθούν με βάση τα νέα δεδομένα. Αυτό όμως είναι τεράστιο και
δύσκολο έργο και δεν γνωρίζουμε εάν είναι εφικτό να γίνει και εάν υπάρχει
σκοπιμότητα της ενέργειας αυτής. Η άλλη λύση στο πρόβλημα αυτό είναι να μείνουν
τα κλασσικὰ μαθήματα καθώς και τα μέχρι σήμερα εκδοθέντα βιβλία ως έχουν και από
τώρα και εις το εξής όσα βιβλία εκδίδονται να χρησιμοποιούν τα σημάδια, τα οποία
ο Σίμων Καράς εισηγείται. Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει αυθαίρετα και ως ατομική
πρωτοβουλία αλλά πρέπει να συσταθεί πολυμελής επιτροπή, η οποία να αξιολογήσει
τα μέχρι τώρα δεδομένα και να πάρει επίσημες αποφάσεις περί του πρακτέου.[1]
[1] Πάντοτε μιά απόφαση περί τέτοιων θεμάτων παιρνόταν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Βλέπε τη μεταρρύθμιση των τριών διδασκάλων, Χρυσάνθου του εκ Μαδύτων, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακα και Γρηγορίου πρωτοψάλτου. Πριν από τους τρεις διδασκάλους, ο δάσκαλος των δύο, Γρηγορίου και Χουρμουζίου, Γεώργιος Κρήτας άρχισε κάποιες προσπάθειες μεταρρύθμισης, αλλά δεν πρόλαβε, γιατι κοιμήθηκε το 1814. Πριν από τον Γεώργιο Κρήτα έχουμε και την γραφή του Πέτρου Πελοποννησίου, η οποία βοήθησε πολύ στην μεταγραφή που έκαναν οι τρεις διδάσκαλοι. Ο Χρύσανθος δε, όταν ήταν αρχιμανδρίτης, κατηγορήθηκε ότι εφαρμόζει μονοσύλλαβους φθόγγους στις κλίμακες και ότι γράφει με λεπτομέρειες τα παλαιά μέλη. Έτσι εξωρίστηκε στην πατρίδα του Μάδυτο. Εκεί δίδασκε την ψαλτική τέχνη. Και όσοι μάθαιναν τη μουσική με μονσύλλαβους φθόγγους, τη μάθαιναν σε δέκα μήνες, ενώ όσοι μάθαιναν το αρχαίο σύστημα, μέσα σε δέκα χρόνια. Όταν λοιπόν ο τότε μητροπολίτης Ηρακλείας Μελέτιος πήγε να επιθεωρήσει το ανεγειρόμενο σπίτι του, άκουσε τους κτίστες να ψάλλουν έντεχνα μαθήματα, τα λεγόμενα «δεινά». Όταν τους ρώτησε ποιός τους τα έμαθε αυτά τα δύσκολα κείμενα, τότε αυτοί απάντησαν ο Χρύσανθος. Τότε κατάλαβε το λάθος, που έκαναν, και μεσολάβησε, έτσι ώστε να αρθεί η εξορία του Χρυσάνθου και μαζί με τον Γρηγόριο και Χουρμούζιο ετοίμασαν νέο σύστημα γραφής. Χριστόδουλου Βασιλειάδη, Η συμβολή της εκκλησιασιτκής μουσικής στο ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας, Διδακτορική διατριβή, εκδ. Αγία Ταϊσία, Λευκωσία 2012, σ. 109.
Χριστόδουλος Βασιλειάδης
Δρ Θεολογίας - Δρ Μουσικολογίας - Μεταδιδακτορικός ἐρευνητής
Καθηγητὴς Μουσικὴ Ἀκαδημία ARTE
Η μεγαλύτερη δυσκολία όσον
αφορά την ενέργεια των παλαιών αυτών σημαδιών συνίσταται, κατά τη γνώμη μας, στο
ότι το κάθε ένα από αυτά δεν εκτείνει την ενέργειά του όμοια σε κάθε γένος και
σε κάθε φθόγγο∙ διαφορετικά ενεργεί στο διατονικό γένος και διαφορετικά στο
χρωματικό∙ υποδεικνύει άλλη γραμμή όταν τίθεται στον φθόγγο Πα και άλλη όταν
τεθεί στο φθόγγο Κε και άλλη όταν τεθεί στον φθόγγο Βου.[1]
Στην παλαιά γραφή οι
βυζαντινοί είχαν και την κατά μετροφωνία εκτέλεση του ύμνου. Μετροφωνία λεγόταν
η εκτέλεση κατα την οποία λαμβάνονταν υπ’ όψη μόνο οι έμφωνοι χαρακτήρες, όχι όμως
τα άφωνα σημάδια, δηλαδή οι άχρονοι και έγχρονοι υποστάσεις.[2]
Ο Σίμων Καράς στο δίτομο
Θεωρητικό του και στην εξάτομη σειρά της Πρακτικής μεθόδου του επανέφερε κάποια
από τα σημεία της παλαιάς γραφής. Αυτά είναι η οξεία, το τσάκισμα, το στρεπτό, το
τρομικό, τό διπλό πίεσμα, τό λύγισμα και το ισάκι. Οι τρείς διδάσκαλοι,
Χρύσανθος ο εκ Μαδύτων, Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας και Γρηγόριος Πρωτοψάλτης θεώρησαν
αυτά τα σημάδια ως αχρείαστα και περιττά, γι’ αυτό και δεν τα χρησιμοποίησαν στη
νέα παρασημαντική, την οποία κατεσκεύασαν. Ο λόγος που δεν συμπεριέλαβαν αυτά τα
σημάδια στη νέα γραφή, κατά τη γνώμη μας, ήταν διότι σωζόταν τότε η ενέργεια των
σημαδιών αυτών στην προφορική παράδοση.[3]
Θέση μας είναι ότι εάν υπάρχει λόγος για να εισαχθεί κάποιο από τα σημεία της
παλαιάς γραφής, τότε μπορεί να εισαχθεί. Αυτό σημαίνει ότι εφ’ όσον δεν υπάρχει
στην παρούσα γραφή ένα σημάδι, το οποίο να έχει την ενέργεια του σημαδιού της
παλαιάς γραφής, τότε υπάρχει κάποιος λόγος για να το εντάξουμε στην νέα
παρασημαντική. Όμως εάν υπάρχει παρόμοιο σημάδι στη νέα γραφή, τότε δεν υπάρχει
κανένας λόγος για να εισάξουμε ένα σημάδι, παρόμοιο του οποίου έχουμε στη νέα
γραφή.
[1] Γρηγόρη Στάθη, Η εξήγησις της παλαιάς…, σ. 44ἑξ.
[2] Δ. Γ. Παναγιωτοπούλου, Θεωρία και πράξις…, σ. 55, ὑποσημ. 4.
[3] Σίμωνος Καρά, Μέθοδος της ελληνικής μουσικής, Θεωρητικόν,
τ. Α΄ εκδ. Σύλλογος προς διάδοση της εθνικής μουσικής, Αθήνα 1982· Γεωργίου Ν. Κωνσταντίνου, Θεωρία και πράξη..., σ. 20.
(συνεχίζεται)
Χριστόδουλος Βασιλειάδης
Δρ Θεολογίας - Δρ Μουσικολογίας - Μεταδιδακτορικός ἐρευνητής
Καθηγητὴς Μουσικὴ Ἀκαδημία ARTE
Αναφερόμενος
ο Οικονόμος Χαράλαμπος στα αρχαία εκφωνητικά σημεία, σημειώνει ότι στους χαρακτήρες
της ποσότητας συγκατελέγοντο από τους Βυζαντινούς και οι εξής πέντε χαρακτήρες:[1]
1.
Ανιόντες: η Οξεία 
, το Πελαστό[2]
και το Κούφισμα[3]
2.
Κατιόντες: ο Σύνδεσμος[4]
(sic)
και το Κρατημοϋπόρροο.[5]
Η Οξεία αντικαταστάθηκε
ανεπιτυχώς από το ολίγο και την πεταστή. Στο παλαιό σύστημα τη βρίσκουμε να ανεβαίνει
μία φωνή.[6]
Στο νέο σύστημα μεταγράφηκε με ανάβαση δύο φωνών, συνεχή ή υπερβατή και συνήθως
τονίζει την άρση.[7]
Το πελαστό[8]
και το Κούφισμα συγχωνεύθηκε στην Πεταστή.
Ο Σύνδεσμος (sic) συγχωνεύθηκε στην Απόστροφο
.
Το Κρατημοϋπόρροο
συγχωνεύθηκε στο Ελαφρό 
.
Εκτός από τους χαρακτήρες
ποσότητας υπήρχαν στην παρασημαντική της ψαλτικής τέχνης και άλλα σημεία, τα οποία
ελέγοντο «Μεγάλες Υποστάσεις». Αυτά εχρησιμοποιούντο για χειρονομία και γιά έκταση
μελών των Παπαδικών και των Στιχηραρικών γραμμών.[9]
[1] Βλ. Δ. Γ. Παναγιωτοπούλου, Θεωρία και πράξις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, μέθοδος μετά πολλών ασκήσεων και
παραδειγμάτων, εκδ. Αδελφότης θεολόγων ο Σωτήρ, Αθήνα 2015, (έκδ. 10η),
σσ. 54-55, ὑποσημ.
3.
[2] Το Πελαστό ενεργεί σχεδόν όπως
και η Πεταστή. Διαμαντή Μαυραγάνη, Βυζαντινή
μουσική παιδεία (θεωρητικό και πρακτικό μέρος), Αθήνα 2004, σ. 186· Γρηγόρη
Στάθη, Η εξήγησις της παλαιάς βυζνατινής
σημειογραφίας και έκδοσις ανωνύμου συγγραφής του κώδικος Ξηροποτάμου 357 ως και
επιλογής της μουσικής τέχνης του Αποστόλου Κώνστα Χίου εκ του κώδικος
Δοχειαρίου 389 με μια προσθήκη από τον κώδικα ΕΒΕ 1867, έκδ. Ίδρυμα βυζαντινής
μουσικολογίας, Αθήνα 2003, (έκδ. 5η) σ. 55ἑξ· K. A. Ψάχου, H παρασημαντική της
βυζαντινής μουσικής, ήτοι ιστορική και τεχνική επισκόπησις της σημειογραφίας της
βυζανρινής μουσικής, από των πρώτων χριστιανικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημών, εκδ. Διόνυσος, Αθήναι
1078, (έκδ. 2η), σ. 116.
[3] Το Κούφισμα ως όρος προέρχεται από το ρήμα κουφίζειν, δηλαδή από το ότι
ανυψεί ελαφρά τη φωνή. K.
A. Ψάχου,
H
παρασημαντική της βυζαντινής μουσικής..., σ. 123· Διαμαντή Μαυραγάνη, Βυζαντινή μουσική παιδεία..., σσ.
185-186· Δημητρίου Εμμ. Νεραντζή, Συμβολή
στην ερμηνεία του εκκλησιασιτκού μέλους, Ηράκλειο Κρήτης 1997, σ. 60.
[4] Οι Σύνδεσμοι ή οι δύο Απόστροφοι έχουν μισή Αργία. K. A. Ψάχου, H παρασημαντική της
βυζαντινής μουσικής...,
σ. 122.
[5] Το Κρατημοϋπόρροο σύγκειται από το Κράτημα και την Υπορροή, και
κατέρχεται δύο φωνές. Βλ. ὅπ.π., σ. 123. Δημητρίου Εμμ. Νεραντζή, Συμβολή στην ερμηνεία…, σσ. 77-78· Γρηγόρη
Στάθη, Η εξήγησις της παλαιάς…, σ. 55ἑξ.
[6] «Η οξεία τίθεται εν
συνεχεία και κατόπιν του ολίγου, οξύνουσα την φωνήν». Κωνσταντίνου Ψάχου, Η παρασημαντική της βυζαντινής…, σ. 122. Η
οξεία είναι ένα από τα σημάδια, τα οποία κατήργησαν οι τρεις διδάσκαλοι της
νέας γραφής. Η οξεία ζητεί πέταγμα της φωνής, από πάνω προς τα κάτω,
προφέροντας σε ένα χρόνο τον προηγούμενο φθόγγο μαζί με τον φθόγγο, ο οποίος
παριστάνεται με την οξεία. Περί αυτού βλ. Γεωργίου Ν. Κωνσταντίνου, Θεωρία και πράξη της εκκλησιασιτκής μουσικής,
Αθήνα 1997, σ. 55· Διαμαντή Μαυραγάνη, Βυζαντινή
μουσική παιδεία…, σ. 186· Κωνσταντίνου Ψάχου, Η παρασημαντική της βυζαντινής…, σσ. 28-29, 116, 122, 204, 223.
[7] Την οξεία μετεχειρίζοντο οι
προ της μεταρρυθμίσεως του 1814 μελωδοί αντί του ολίγου. Όταν η φωνὴ έβγαινε με
πέταγμα, τότε έβαζαν οξεία. Βλ. Γρηγόρη Στάθη, Η εξήγησις της παλαιάς…, σ. 54ἑξ. Δημητρίου Εμμ. Νεραντζή, Συμβολή στην ερμηνεία…, σ. 10.
[8] Γρηγόρη Στάθη, Η εξήγησις της παλαιάς…, σ. 55ἑξ· Δημητρίου
Εμμ. Νεραντζή, Συμβολή στην ερμηνεία…,
σ. 64· Διαμαντή Μαυραγάνη, Βυζαντινή
μουσική παιδεία…, σ. 186.
[9] Οικονόμου Χαραλάμπους, Βυζαντινής μουσικής χορδή…, σσ. 80-81. Οι
μεγάλες υποστάσεις είναι οι εξής: Παρακλητική, Σύναγμα, Χόρευμα, Ουράνισμα, Επέγερμα,
Θες και Απόθες, Θέμα απλούν, Τρομικόν, Εκστρεπτόν, Τρομικοσύναγμα,
Ψηφιστοσύναγμα, Παρακάλεσμα, Ψηφιστοπαρακάλεσμα, Έναρξις, Ξηρόν Κλάσμα, Ημίφωνον,
Ημίφθορον, Λύγισμα, Κύλισμα, Αντικενωνύλισμα, Κράτημα, Σείσμα, Πίεσμα, Έσω
Θεματισμός, Έξω Θεματισμός, Αργοσύνθετον, Γοργοσύνθετον και το Απόδομα. Από αυτά
τα πιο κάτω είχαν τη δύναμη να πλατύνουν τα μέλη, σε μεγάλες γραμμές: Η
Παρακλητική, τό Σύναγμα, το Ουράνισμα, το Επέγερμα, το Χόρευμα, το Θες και Απόθες,
το Θέμα απλούν, η Έναρξις, το Παρακάλεσμα, το Τρομικόν, το Εκστρεπτόν, το
Τρομικοσύναγμα και το Ψηφιστοπαρακάλεσμα.
(συνεχίζεται)
Χριστόδουλος Βασιλειάδης
Δρ Θεολογίας - Δρ Μουσικολογίας - Μεταδιδακτορικός ἐρευνητής
Καθηγητὴς Μουσικὴ Ἀκαδημία ARTE
Ο Οικονόμος
Παπαχαράλαμπος γεννήθηκε στο χωριό Τάλα της επαρχίας Πάφου το 1861. Προερχόταν από
ιερατική οικογένεια. Τη ψαλτική τέχνη διδάχθηκε από τον ιερομόναχο Ιωαννίκιο, ο
οποίος διετέλεσε εφημέριος στον ιερό ναό του αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Επί των
μητροπολιτών Νεοφύτου και Επιφανίου ο Οικονόμος Χαράλαμπος διετέλεσε
πρωτοψάλτης του μητροπολιτικού ναού αγίου Θεοδώρου. Το 1901 έγινε η χειροτονία
τους εις πρεσβύτερο στον μητροπολιτικό ναό του αγίου Θεοδώρου, αφού διαδέχθηκε
τον πατέρα του, και προήχθη σε Οικονόμο από τον μητροπολίτη Πάφου Ιάκωβο.
Διετέλεσε για πολλά
χρόνια εκκλησιαστικός δικαστής, και δάσκαλος της μουσικής στα κατηχητικά. Όπως αναφέρει
η εφημερίδα Πάφος, ο Οικονόμος Χαράλαμπος ήταν τύπος ευσεβής, πράος, αγαθός
και ειρηνικός, ο οποίος κατέκτησε τον σεβασμό του ποιμνίου του, το οποίο
διέβλεπε στο πρόσωπό του τον παραδειγματικό ιερέα, με αγιότητα βίου και
παραδειγματικά ενάρετη ζωή. Εφάρμοσε κατά γράμμα το ρητό «ψαλῶ τῷ Θεῷ μου ἕως ὑπάρχω».[3]
Υπήρξε άριστος γνώστης της εκκλησιαστικής μουσικής, την οποία δίδαξε σε πολλούς
μαθητές. Κοιμήθηκε στις 6 Μαρτίου του 1948, σε ηλικία 87 χρόνων.
Ο Οικονόμος Χαράλαμπος αναφέρεται ότι ήταν γνώστης και της παλαιάς παρασημαντικής. Σε ειδική ενότητα παραθέτει τα πιο κάτω αρχαία εκφωνητικά σημεία του Ιωάννη Δαμασκηνού και του Ιωάννη Κουκουζέλη[4]:
[1] Οικονόμου
Χαραλάμπους, Βυζαντινής
Μουσικής Χορδή, Θεωρητικόν, Πάφος 1940.
[2] BA (ΕΚΠΑ),
MA (ΑΠΘ),
Phd (ΑΠΘ), Phd (ΠΑΜΑΚ), Καθηγητής
Μουσική Ακαδημία ARTE.
[3] Ψαλμ. ργ΄, 33.
[4]
Οικονόμου Χαραλάμπους, Βυζαντινής
Μουσικής Χορδή..., σ. 80.
(συνεχίζεται)
Εἰκόνα τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ, 16 ος αἰώνας, Ἱερὰ Μονὴ Σταυροβουνίου Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε, Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε, ...
